آذربایجان بایاتی‌لاریندا سیرر ساخلاماغین یئری

 آبستراکت

بایاتی‌لار، آذربایجانین شیفاهی ادبیاتی نین ان زنگین، دولو و دنیز کیمی آشیب- داشان ئویود، نصیحت و یاشاییش درسلری نین قایناغی دیر . بایاتی لاردا، مجلس دبلریندن، مردی نامرددن آییرماق ئولچولری، وفادارلیق دان توتوب تا آزادلیقی سئومک دن، حلال روزو قازانماقدان تا بؤیوکلره احترام ائتمه یی تاپماق اولار .

بایاتی لاریمیز دینی و اینامسال درسلرین قایناغی دیر . دینده و مقدس کیتابلاردا صحبت اولان قونولار، عیناً بایاتی لاریمیزدا دا یازیلیب، بؤیوکدن اوشاقا، قیزدان اوغلانا، قوجادان گئنجه، نسیل دن نسیله، دیلدن دیله دئییلیب، عمل اولونموشدور. بو قونویو گؤزه آلاراق، تورک خالقی، ایسلام تاریخینده، ایسلامین اوچ بؤیوک گوجلریندن بیری[1] تانینمیشدیر.

بایاتی لارین، ساده سؤزجوکلر ایله، ساده دیل ایله دئییلیب، نئجه اینساندا ایز بوراخدیقی هامی یا آیدین دیر . بو یازی دا « آذربایجان بایاتی لاریندا سیرر ساخلامین یئری » نی آراشدیرماق ایسته ییریک .

 تمل سؤزجولکر :

 آذربایجان، فولکلور، حدیث، قرآن، تورک خالقی، سیرر ساخلاماق .

باش سؤز

آذربایجانین فولکلور ادبیاتیندا، چوخلو نوعلار یئرله شیر . او جمله دن اسطوره لر، آتالار سؤزو، ناغیللار، تاپماجالار و ادبی لطیفه لردن آد آپارماق اولار . بو نوعلاری ایکی بؤیوک قالیبده ( بؤلومده) یئرلشدیرمک اولار. بیرینجی سی قوشمالاردیر. قوشملارین ایچینده هر جوره عامیانه شعرلری، او جمله دن بایاتی لاری، ماهنی لاری، لایلاری و … یئرلشدیرمک اولار. ایکینجی سی ده ناغیللار بؤلومودور. ناغیللارین دا ایچینده اسکی ناغیللار، باغلامالار، « تعریف نامه » لر و آشیقلارین سازلاریندا گزه ن منظومه لری تاپماق اولار.

آذربایجانین شیفاهی ادبیاتی، دونیا ادبیاتیندا ئوزه ل یئری واردیر. بیزیم شیفاهی و همده کتبی ادبیاتیمیز، زنگین بیر ادبیات قایناقی اولاراق، چوخلو باشقا ئولکه لرین ادبیاتینا بیر مدل و بیر تمل داشی اولموشدور.

نئجه کی فارس ادبیاتیندا، باباطاهر ایله خییامین دؤرتلو شعیرلری نین ئوزه ل یئری واردیر، تورک ادبیاتیندادا بو رولو بیراز فرق ایله بایاتی لار اویناییرلار. بو ایکی بؤلومو توتوشدوراراق ، بیلله نیر کی فارسجا دؤرتلو شعیرلرین آدلیم یارادیجی سی واردیر آما تورکجه بایاتی لارین یارادانی، بیر ئوزه ل شاعیر یوخ، بلکه بو ده رین قایناغی یارادان، تورکلرین ئوزلری اولموشدورلار. بو شعیرلر یاراناندن بری بیراز پاراسی یازیلیب چوخ قیسمی دیلدن دیله، سینه دن سینه یه، نسیل لر آراسی گزیب، بیزیم الیمیزه چاتمیشدیر.

بایاتی سؤزجوکو هاردان آلینیبسا چوخلو باخیشلار واردیر. آنجاق « بیر چوخ احتمال لا بایاتی سؤزجوکو « بیات» یا « بایات» آدلی بیر ائل آدیندان آلینمیشدیر. حدسی میزه بیر سند اولاراق دئیه بیله ریک، آذربایجانین فولکلوریک موسیقی سینده « افشاری» و « گرایلی» سؤزجوکلرینی ائشیدیریک . بو سؤزجوکلرده ائللر، اوبالار آدیندان آلینمیشدیر.(1)

هیجری ایللری نین10-اونجو تا 13 اونجو یوز ایللیکینه قدر، امانی، عزیزی، ساری آشیق، صالح، مجروح، معصوم، بیکس، واقف، سالک، ذاکر و باشقا شاعیرلر گؤرونور. بو شاعیرلرین یاراتدیغی اثرلرده، بایاتی لارین ایزینی آیدینجا تاپماق اولار.(2)

بایاتی لار، خالقیمیزین دیر. تورک خالقی، نئچه یوز ایللرده، بایاتی لاری یاراتمیش، بایاتی لار ایله یاشامیش و بایاتی لار ایله بو دونیادان کؤچموش دور. نئجه کی بایاتی لاری اوخودوقجا گؤروروک بیر اینسانا، دونیایا گلن گوندن بری تا بؤیویوب یاشا دولانا قده ر ، نئجه یاشایاجاقی و حتی ئولوب، بو دونیادان کؤچمه یینه بایاتیمیز واردیر. بایاتینی یارادان آدام بللی اولوب، اولماماسی ئونملی ده ییل دیر، آنجاق ئونملی اولان، بایاتی لارین چیینینده داشانیلان، آذربایجانین فولکلور و شیفاهی ادبیاتی نین آغیر یوکودور.

 آذربایجان بایاتی لاریندا سیرر ساخلاماقین یئری

آذربایجانین ائل ادبیاتی نین ان گئنیش یاییلمیش قوللاریندان بیری ده بایاتی دیر. بایاتی لار، خالق حیاتی نین بوتون ساحه لرینی ئوزونده عکس ائتدیرن، ده رین مضمونلو، اویناق، ییغجام و کیچیک حجملی قافیه لنمیش سؤزلردیر. بایاتی لارین ایزی اینسان اوغلونون بئشیکدن، مزارا قده ر حیاتیندا گؤرسنمک ده دیر .(3)

آذربایجانین ادبیات تاریخینه باخاراق، چوخلو بایاتی ئورنک لرینی تاپا بیلیریک. او جمله دن، هیجری ایللری نین 11-اینجی یوز ایللیکینین ایکینجی یاریسیندا، « کاشغرلی ماحمود » یارادان اولو اثر « دیوان لغات الترک »ده بئله یازیلیر:

« آلپ ارتونقا اؤلدی مو ؟                                 « آلپ ارتونقا[2] اؤلدومو ؟

   ایسیز آژون قالدیمی ؟                                     آلچاق دونیا قالدیمی ؟

  اؤزلک اؤچین آلدیمی؟                                   زمانه اؤجون [3] آلدیمی ؟

  ائمدی یورئک ییرتیلور. »                                 ایندی اوره ک ییرتیلر . » (4)

آنجاق بو یازیدا، بایاتی لارین گئچمیشی نی و تاریخینی آراشدیرماق ایسته میریک . نییه کی بو قونودا چوخلو یازیلار و آراشدیرمالار یازیلمیشدیر. بو یازی دا«آذربایجانین فولکلور ادبیاتیندا- بایاتی لاریندا، سؤز-سیرر ساخلاماقین یئرینی » بیلمک ایسته ییریک .

بیز مسلمانلارین مقدس کیتابیمیز اولان، قرآنی کریم ده یازیلان کیمی، یار-یولداشین یادا آیری مسلمانین سیررینی ساخلاماق، هر زامان « اخلاق » ساحه سینده یاخچی ایشلردن ( فضیلت) بیری ساییلیب اونا امر اولونموش دور. او جمله دن « آل عمران »[4]سوره سی نین 118-اینجی آیه سینده بویورور:

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ بِطَانَةً مِّن دُونِکُمْ لاَ یَأْلُونَکُمْ خَبَالاً وَدُّواْ مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاء مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الآیَاتِ إِن کُنتُمْ تَعْقِلُونَ » (5)

« ائی ایمان گتیرن‌لر! اؤزون‌دن باشقاسینی اؤزونوزه سیرداش (دوست) توتمایین. اونلار سیزین باره‌نیزده فیتنه-فساد تؤرتمک‌دن ال چکمزلر، سیزین (ضرره و) اذیته دوشمیینیزی ایسته ییرلر. حقیقتن، اونلارین سیزه قارشی اولان اداوتی آغیزلاریندان‌ چیخان سؤزلردن آشکار اولور. اما اورک‌لرینده گیزلتدیک‌لری (دوشمنچه ‌لیک) ایسه داها بؤیوک‌دور. اگر دوشونوب درک ائدیرسینیزسه، (اونلارین سیزه بسلدیک‌لری اداوت باره‌سین‌ده کی) آیه‌لری آرتیق سیزه ایضاح ائتدیک » (6)

بیر آیری بویوروق دا، شیعه لرین بیرینجی امامی اولان، حضرتی-علی(ع) بویورورلار:

«مَن أفشی سرّاً أسْتَوْدَعَه فَقَدْ خان » (7)

« هر کس اونا تاپشیریلان سیرری، باشقالارینا دئسه، اونا ( سیرر صاحیبینه ) خیانت ائتمیشدیر.»

و همن اولو امام، آیری یئرده بویورورلار:

«مَنْ کَشَفَ حِجابَ اَخِیْهِ اِنْکَشَفَ حِجابَ بَیْتِهِ » (8)

«هر کس مسلمان قارداشی نین سیررینین اوستوندن پرده گؤتورسه، تانری دا اونون عیب لری نین اوستونو آچار. »

دئدیکلریمیزه دایاناراق، مؤمین لرین و مسلمان قارداش لاری میزین سیررینی ساخلاماق و او سیررلاری آیری یئرده، آیری آداملارا دئمک، آذربایجانین ادبی قایناق لاریندا، او جمله دن فولکلوریک و بایاتی قایناق لاریندا، عکس ائدیلیب و ساده سؤزجوک لر ایله بو گؤزه ل ایشه « سیرر ساخلاماقا » دعوت ائتمیشدیر.

تورک خالقی، قرآنی کریم دن و اماملارین بویوردوقلاریندان درس آلاراق، بو آنلاملاری ساده دیل ایله، ساوادسیزجاسینا، بایاتی لاردا ایشلتمیشلر.آشاقی دا گلن بیر نئچه بایاتی دا، گوجوموزده اولان    قده ر، آذربایجان بایاتی لاریندا، سیرر ساخلاماقا گؤره یازیلان بایاتی لاری آچیقلایاجاییق.

1- خبر گئتسین اویادا،

یاتمیش کؤنلوم اویادا.

    بی وفایا سیرر وئرمه،

    گئدر آچار او، یادا (9)

گؤردوغوموز کیمی بو بایاتی دا ، « بی وفا » یا وفاسی اولمایان آداملارا سیرر وئرمکدن منع اولموشوق. نییه کی بئلنجی آداملار، گره ک گیزلین قالان سیررلاری، گئدیب آیریلارینا دئیه بیلرلر. همده « ئوزگه سی نین سیرری نی آچماق » ین نه قده ر « رذیله » ایش اولماقینی گؤسترمیشدیر.

2-آل کمری، بئل باغلا،

     ساچلارینا تئل باغلا.

     نه یادا سیررینی وئر،

     نه نامرده بئل باغلا. (10)

بو بایاتی دا، یاد آداملارا، ئوزگه و تانیمایان آداملارا، سیرر وئرمک « مذموم » ایش ساییلیب. نییه کی یاد آداملارین آغزیندان هر زامان بیزیم سیرریمیز چیخا بیلر.

3- له له ئولدو، بئز گئتیر،

    آرشین آپار، تئز گئتیر.

    نه قونشودان سؤز آپار،

    نه قونشودان سؤز گئتیر.(11)

بو بایاتی دا ، بیریندن بیرینه سؤز آپارماق، یا بیری نین سیررینی بیر آیری آداما آچماق پیس ایشلردن بیری ساییلمیش و بو ایشدن منع اولونموشوق .

4- بولاق اوسته بستی وار،

    بستی نین بیر دستی وار.

    سیرر وئرمه ئوز دوستونا،

    دوستون دا بیر دوستو وار. (12)

ویا

5- داغ باشینا قوندو سار،

     اکدیگین آغاج، وئردی بار.

     سیررینی دوستا دئمه،

     دوستونون دا دوستو وار. (13)

آذربایجان فولکلور ادبیاتی، ئوزه ل لیکله بایاتی لاریندا، « اخلاق » درسلری آغیرجاسینا و زنگین جه سینه دولودور. امام علی(ع) بویوردوغو کیمی، حتی ئوز دوستوموزا دا سیرر وئرمکدن منع اولموشوق، نییه کی دوستوموزون دا باشقا بیر دوستو واردیر . بو دوست بیلدیکیمیز اینسان، اولا بیلر یاهالیب، بیله بیله یا بیلمه یه بیلمه یه، سیرریمیزی آچیب باشقا دوستونادا دئیه بیلر .

 6-سو اوسته بیر پری وار،

     چوخلو دردی-سری وار.

    هرنه دئسن قیزا دی ء ،

    آروادلارین اری وار.(14)

بیلدیکیمیز کیمی ، بیزیم جامعه میزده، آرواد، سؤزلری اوره کینده ساخلایا بیلمه ییب، تئز ارینه خبر وئرن بیر اینسان تانینیب دیر.البته بو سؤز، قطعی و کسین اولا بیلمز.تأسفله بو آنلام بیزیم و همده چوخلو باشقا کولتورلرده بئله یئرینه دوشموشدور. بونا گؤره ده، بو بایاتی دا منظور آروادلاری پیسله مک      ده ییل، بلکه سؤز دولاندیران آداما سیرر وئرمه مک دیر.

7-کیلیده سالدین آچار،

    کیلید آچیلدی ناچار.

    ایگید سیرر ساخلاماسا،

    ائل اوندان اوزاق قاچار. (15)

آذربایجان ادبیاتیندا و بایاتی لاریندا، « ایگید » ین ئوزه ل بیر یئری و آنلامی واردیر. ایندی ایسه بو ایگید آدام، سیرر ساخلاماسا یا بیر آدامین سیررینی باشقاسینا دئسه، هامی اونون دوروندان قاچیب، اوزاق گزه رلر.

8- دوست دوستلا، تن یاخشی دیر،

    اولماسا گئن یاخشی دیر.

    بیر دوستدا سیرر قالماسا،

    اوندان دوشمن یاخشی دیر.(16)

بیر پارا دوستلار واردیر، اولماسالار اوندان یاخشی دیر . ئورنک بیری سیرر ساخلامایان دوست دور. بئلنجی دوست، سنین سیررینی آیریلارینا دئییب، دوشمنین سنه غلبه ائتمه یینی راحات ائدیر.

9- عزیزیم آرا سؤزو،

    صراف اول، آرا سؤزو.

    ئوز سؤزونو، اؤزون بیل،

    ائو ییخار آرا سؤزو. (17)

بو بایاتی بیزی سؤزلری آراشدیریب، دوغرو سؤزو یالان سؤزدن آییرمامیزی ایسته ییر. همده ئوز سؤزوموزو، یالنیز ئوزوموز بیلمه لییک. نییه کی آرا سؤزو چوخ آدامین ائوینی ییخا بیلر.

10- عزیزیم گؤر دویونو،

       آی دوغدو، گؤردو گونو.

       نامردده سیرر اَیلنمز،

       مرد دئمز گؤردویونو. (18)

و یا

11- غم ساریب، ندی منی ؟،

       درد-غوصه یئدی منی.

      نامرد دوستا سؤز دئدیم

     جارچکدی، دئدی منی (19)

بایاتی لاری میزدا، مرد ایله نامردی آراشدیرماق و توتوشدورماق ایچین چوخلو ئولچو اولان بایاتی لاریمیز واردیر. مردی نامرددن سئچمک ایچین بیر ئولچوموزده، سیرر ساخلاماق دیر. نئجه کی گؤرورک نامردلر سیرری ساخلاماز، مردلرده اونون عکسینه، سیرری ساخلایارلار. همده هر گؤردویونو دئمزلر.

سونوج[5]:

آذربایجان بایاتی لاری، دونیا ادبیاتیندا یالنیز آذربایجانا عاییددیر. البته، تورک دونیاسیندا، بایاتی قالیبینده اولان شعیرلر چوخدور و هر تورک میللتی، اونا بیر آد وئرمیشدیر. آنجاق، گونئی آذربایجاندا یازیلان بایاتی کیتابلارینی واراقلادیقجا، مهربانلیقا چاغیریش، وفادار اولماق، آزادلیقی، قوچاقلیقی سئومک، بیرلیک، حلال روزو قازانماق و … آنلام لارینا عایید اولان بایاتی لاری گؤروروک .

بایاتی لار، ساده سؤزجوکلر ایله ، ده رین معنانی اوشاقدان بؤیوکه ، ساوادلی دان ساوادسیزا، قوجادان جاوانا ئویره دیر. همده ساده و راحت اولدوقو ایچین، چوخ راحات یاددا قالیب و دیلدن دیله دوشموشدور .

بو یازیدا، گوجوموزه قده ر، بو آنلام لارین بیر قیسمینه اشاره ائتدیک . اومودوموز وار، گله جکده آیری آنلاملاری دا آراشدیرا بیلک و بو یازی باشقالارینا یول آچان یازی اولسون تا بلکه آذربایجان ادبیات ده نیزیندن بیر داملا داها ایچه بیلک .

  قایناق لار:

1-    فرزانه، محمدعلی. 1369، آذربایجانین خالق ادبیاتیندان بایاتی لار، تهران ، منظومه یایین ائوی، ص 8 .

2-    همن ، ص 9 . 

3-    عبادی قاراخانلو ( آلیشیق )، محمد. 1388،تبریز، اختر یایین ائوی، ص 2.

4-  الکاشغری، محمود بن الحسین. 1384، دیوان لغات الترک، فارسجایا چئویرن: دکترح.م.صدیق، تبریز، اختر یایین ائوی، ص 421.

5-    قرآنی کریم، آل عمران سوره سی ، 118 – اینجی آیه

6-    اینترنت سایته سینده یاییلان قرآنی کریمین آذربایجان تورکجه ترجمه سی بو آدرسده

http://sites.google.com/site/turkquran2010/qurankerimturkcatercume/qur3

7-  خوانساری، جمال الدین. 1366، شرح غرر الحکم و درر الکلم، تهران، تهران یونیورسیته سی، بیرینجی چاپ، 5-اینجی جیلد، ص268

8-    همن، ص 268 .

9-    عبادی قاراخانلو ( آلیشیق )، محمد. 1388،تبریز، اختر یایین ائوی، ص 22.

10- همن، ص 22.

11- همن، ص 31.

12-همن، ص 38.

13- همن، ص 42.

14-همن، ص 39 .

15-همن، ص 42.

16-همن، ص 46.

17- همن، ص 48.

18-همن ، ص 48.

19- همن، ص 51.

آلت یازی لار

 [1]- ایسلام دونیاسیندا اوچ گوج وار: عربلر، تورکلر، فارسلار. تورکلر، عربلردن سونرا ان بؤیوک مسلمان خالق دیرلار.

[2]-افراسیاب

[3]- اینتیقامین

[4]-« عمران عائله سی » سوره سی، قرآن کریمین اوونجو سوره سی ، مدینه ده نازل اولموشدور، 200 آیه سی واردیر.

[5]-نتیجه

گؤنده ر     بؤلوم لر: یازیجیلیق